In The Passion heeft Pilatus een belangrijke rol: hij is overtuigd van de onschuld van Jezus en wast zijn handen symbolisch in een bakje water. Toch is hij degene die Jezus uiteindelijk laat executeren aan een kruis. Wie was Pilatus? Wat is er van hem bekend? Wat was zijn rol volgens de evangeliën? En hoe verantwoordelijkheid was hij eigenlijk voor de dood van Jezus?
Pilatus heeft na de verteller (die in het tv-spektakel ook weer niet helemaal te scheiden is van Pilatus) de meeste tekst en lijkt na Jezus het belangrijkste personage. Pilatus wordt in The Passion voorgesteld als een opportunistisch leider. Hoewel hij zegt dat Jezus niets verkeerds heeft gedaan, laat hij hem wel kruisigen als het volk daarom vraagt: ‘Een goed bestuurder is een vriend van het volk. Dus ik zal doen wat jullie willen.’
Historische gegevens over Pilatus
De ironie in dit citaat wordt nog sterker als je kijkt naar de historische gegevens over Pilatus. Hij regeerde namelijk niet zoals je van ‘een vriend van het volk’ zou verwachten. Als vertegenwoordiger van het Romeinse rijk had hij van 26 tot 36 na Christus de macht over Judea. Antieke bronnen beschrijven Pilatus als een meedogenloze machthebber, die met veel geweld het volk onderdrukte (vergelijk ook Lucas 13:1). Onder Pilatus zijn er honderden en misschien wel duizenden inwoners geëxecuteerd. Als hij ten slotte een bloedbad aanricht onder Samaritanen die zich op hun heilige berg Gerizim verzameld hebben, is dat voor het hogere Romeinse bestuur de aanleiding om Pilatus af te zetten.
De joodse inwoners van Judea vreesden niet alleen de gewelddadige onderdrukking door Pilatus, maar ze voelden zich vast ook aangetast in hun religieuze identiteit. Uit de munten die geslagen zijn van de Romeinse heersers die Judea gehad heeft, blijkt dat Pilatus de enige is die geen rekening hield met de joodse gevoeligheden rond symbolen. Op de munten van Pilatus zijn heidense symbolen te vinden die beledigend waren voor het joodse geloof.
Pilatus in de evangeliën
Deze historische gegevens komen niet helemaal overeen met het beeld van Pilatus in The Passion. Daar zien we geen meedogenloze onderdrukker, maar inderdaad een opportunistisch leider. Deze laatste voorstelling heeft duidelijke wortels in de evangeliën.
In alle evangeliën is Pilatus betrokken bij de veroordeling van Jezus, maar de verantwoordelijkheid wordt voor een deel wel verplaatst naar andere partijen dan Pilatus zelf. Pilatus’ verantwoordelijkheid wordt ingeperkt. In Matteüs bevestigen Pilatus en zijn vrouw bijvoorbeeld expliciet de onschuld van Jezus. In Matteüs 27:19 verklaart de vrouw van Pilatus dit aan haar man op basis van een droom (een goddelijke openbaring, vergelijk Matteüs 1:20; 2:13 en 2:19). Pilatus wast zijn handen in onschuld (Matteüs 27:24), en zegt de volgende woorden (The Passion neemt deze woorden over): ‘Maar hij heeft toch niets verkeerd gedaan?’ Ook in Lucas bevestigen de machthebbers de onschuld van Jezus. Pilatus zegt in Lucas 23:14-15: ‘Jezus is dus onschuldig. En Herodes vindt dat ook, want hij heeft Jezus naar mij teruggestuurd.’ De verantwoordelijkheid voor de dood van Jezus wordt verplaatst van Pilatus naar de religieuze leiders en het volk. In het Johannes-evangelie behoudt Pilatus duidelijk de verantwoordelijkheid voor de dood van Jezus, maar wordt degene die Jezus heeft overgeleverd (de religieuze autoriteiten of Judas?) als hoofdschuldige aangewezen (Johannes 19:11).
Pilatus: onschuldig?Onder Pilatus zijn heel veel mensen geëxecuteerd: slaven die veroordeeld waren voor een misdaad en mensen die in opstand kwamen tegen de Romeinse overheersing. Jezus’ ontmoeting met Pilatus eindigt met zijn dood. Elk jaar rond Pasen horen we dit verhaal, en worden we geconfronteerd met dit gegeven. De machthebber die zijn handen in onschuld wast. Maar onschuldig is hij niet.
Stefan van Dijk is wetenschappelijk medewerker Bijbelgebruik. Hij is ook een van de vertalers van de Bijbel in Gewone Taal.
Bronzen munt van Pontius Pilatus uit het jaar 30/31 na Christus. Op de voorzijde zijn een simpulum (een soort pollepel) en een lituus (een profetische staf) te zien, die beide een belangrijke rol speelden in Romeinse religie.
Zie voor meer informatie op de website van The British Museum.
