Taal mag geen barrière zijn voor de begrijpelijkheid

Vanaf oktober ligt er een nieuwe Bijbelvertaling in de winkel. Na zo’n zeven jaar is de ‘Bijbel in Gewone Taal’ (BGT) voltooid. Tineke Bol-Drieeënhuizen vertelt over de toegevoegde waarde van deze vertaling, de gemaakte keuzes gedurende het vertaalproces en hoe deze vertaling kan functioneren in het kader van de opvoeding.

Hoe bepaal je wat ‘gewone’ taal is? “Gewone taal is eigenlijk de taal die heel dicht bij ons staat,” zegt Tineke. “Om te bepalen welke woorden geschikt zijn, gebruikten we ons gezond verstand en namen we naslagwerken als het ‘Basiswoordenboek’ en lijsten met hoogfrequent gebruikte woorden als uitgangspunt. Zo stelden de neerlandici in ons team woordenlijsten samen en maakten we afsprakenvoor de vertaling die we met elkaar zouden volgen. Bijvoorbeeld: zinnen mogen niet te lang zijn en bevatten bij voorkeur maximaal één bijzin. Hiermee vermijden we dat de lezer de zinsconstructie uit het oog verliest en daardoor afhaakt.

Van brontaal naar Nederlands

De Bijbel kan niet één op één vanuit de brontekst vertaald worden omdat het Nederlands heel andere eisen stelt, bijvoorbeeld aan de woordvolgorde. Daarom werken we altijd in koppels aan de vertaling van de teksten: een kenner van de brontaal en een neerlandicus.”

Heb je een soort ‘ideale lezer’ voor ogen?
“We vertalen voor een zo’n breed mogelijk publiek. Daarmee proberen we te vermijden dat iemand zal zeggen: ‘dit is niet voor mij’ omdat de gebruikte taal te kinderlijk of te ingewikkeld is.”

Deze vertaling is dus niet speciaal bedoeld voor jongeren of kinderen?
“Nee, onze insteek is dat de taal voor niemand een barrière mag zijn om de inhoud te begrijpen, jong of oud. Het belangrijkste is dat het echt een Bijbel is waarin duidelijkheid voorop staat. Daardoor is deze Bijbel ook voor opvoedingssituaties geschikt. Want je kunt direct na het lezen al met elkaar over de inhoud praten. Er is geen uitleg nodig van bepaalde woorden.”

De boodschap dicht bij mensen brengen

Boeten God en de Bijbel niet in aan heiligheid in een dergelijke vertaling?“Mijn visie is dat God zich door de Bijbel aan ons openbaart, we kunnen Hem leren kennen door de Bijbel te lezen. Hij buigt zich naar ons toe door onze taal te gebruiken. Dat is Zijn communicatiemiddel met mensen. Voorop staat dat de boodschap begrepen wordt.” Dat maakt de boodschap zelf nog niet makkelijk of simpel: “Het blijft een mysterie dat God zijn Zoon gegeven heeft en van ons houdt. Hoe je het ook zegt! Dus we vervagen hiermee niet de heiligheid van God of de Bijbel, maar ontdoen de tekst van zijn ingewikkelde formuleringen. Juist om de boodschap duidelijk en dicht bij mensen te brengen. De heiligheid van de Bijbel zit niet in de tekst maar in de inhoud.”

Voorbeelden

Ik kan me voorstellen dat er in de Bijbel woorden gebruikt worden die in het dagelijks leven niet gangbaar zijn. Hoe kies je dan een geschikte vertaling?“Ja, dan pak ik er toch even de Bijbels bij die ik al had klaargelegd. In Genesis 25 vanaf vers 31 staat de geschiedenis van Jakob en Esau en hun gesprek over het zogenaamde ‘eerstgeboorterecht’. Wat betekent het ‘eerstgeboorterecht’ als woord? Kun jij je daar een voorstelling van maken? Dit woord kennen mensen alleen uit deze context en het wordt verder in de Bijbel en daarbuiten niet gebruikt. Wat het betekent weten we ook alleen uit het tekstverband. Daarom vertalen we het als ‘belangrijkste deel van de erfenis’.

Een ander voorbeeld is te vinden in de brieven van Paulus. Dat is een heel ander genre dan de verhalende teksten van het Oude Testament en dikwijls lastig te begrijpen. Paulus heeft het vaak over ‘rechtvaardigen’. Dat woord gebruik je in onze tijd bijna alleen als: je rechtvaardigt een daad vanwege bepaalde omstandigheden. In Romeinen 8 vers 33 staat: ‘Wie zal beschuldigingen inbrengen tegen de uitverkorenen van God? God is het die rechtvaardigt’ (Herziene Statenvertaling). In de Bijbel in Gewone Taal staat: ‘Wij zijn door God uitgekozen. Moeten we dan bang zijn als mensen ons beschuldigen of veroordelen? Nee! Want God ziet ons als goede mensen.’

Wat Paulus hier uitlegt is al lastig te begrijpen. Wanneer er in de tekst dan ook nog een woord staat dat een bepaald beeld oproept maar niet direct duidelijk is, is de kans vrij groot dat de lezer het hele concept niet snapt. Daarom moeten we altijd kijken naar wat het gedeelte ons wil zeggen en van daaruit een goede vertaling kiezen.”

Wordt de tekst nu niet confronterend en direct, omdat het van een bepaalde lading ontdaan is?“Ik kan me wel voorstellen dat je dat denkt. De Bijbel is in een andere tijd en cultuur geschreven en niet alle beeldspraak van toen wordt nu op dezelfde manier gebezigd. Daardoor zijn ook al snel twee gevaren verbonden aan het vertalen. Het eerste is dat de tekst bij de lezer een verkeerd beeld oproept, dat niet de lading dekt. Er is dan een misverstand in het spel. Het tweede gevaar is dat mensen het beeld niet begrijpen, en dus de boodschap evenmin. Dan is er een groot verlies opgetreden. Beide gevaren willen we voorkomen door de taal te gebruiken die je in het dagelijks leven hanteert.”

Voor jongeren en in gezin

Wat zijn de reacties tot nu toe op de BGT?“Recent hebben we workshops gegeven om deze vertaling bekend te maken onder predikanten en kerkelijk werkers. Iemand die zo’n workshop volgde, vertelde dat het Bijbellezen met jongeren vaak lastig is: wanneer ze het niet direct begrijpen en meegenomen worden, haken ze al af voordat het stukje uit is. Naderhand uitleggen is in zo’n geval vaak te laat. Met de Bijbel in Gewone Taal kun je de jongeren er continu bijhouden. Ze hoeven niet zoveel mentale energie op te brengen om de draad vast te houden vanwege complexe zinnen of moeilijke woorden.”

Hoe ervaar je zelf deze vertaling in je gezin?“Ik heb kinderen in de leeftijd van twee en vier jaar, dus die zijn nog wel erg jong. Maar de oudste kan de vertaling al best goed volgen. Deze is voor hem makkelijker dan bijvoorbeeld de Nieuwe Bijbelvertaling (NBV, 2004). Daarin staan toch nog vrij veel woorden die altijd al gehanteerd worden in Bijbelvertalingen, maar eigenlijk niet duidelijk zijn. In het verschiet ligt de ‘Samenleesbijbel’. Dat is de tekst van de Bijbel in Gewone Taal, maar nog meer gericht op kinderen. Met opdrachten of extraatjes in kaders, zodat ze zich de tekst eigen kunnen maken. Deze Samenleesbijbel voltooien we waarschijnlijk pas in 2015.
Eerst maar eens het project van de BGT afronden.”

Drs. Tineke Bol-Drieënhuizen (1976) studeerde theologie aan de Theologische Universiteit Apeldoorn (specialisatie Oude Testament) en specialiseerde zich aan de Vrije Universiteit in Bijbelvertalen. Zij is getrouwd met Gijsbert en moeder van twee kinderen: Thijs (4) en Nienke (2). Sinds 2003 is zij werkzaam als wetenschappelijk medewerker vertaalwetenschap bij het Nederlands Bijbelgenootschap.

Dit artikel is geschreven door Joanne Bos en op 29 augustus verschenen in De Wekker, het officiële landelijke blad van de Christelijke Gereformeerde Kerken. Bezoek de website van De Wekker.

Meer lezen?
Lees ook de andere verdiepende artikelen over de Bijbel in Gewone Taal. U vindt ze bij Achtergrondartikelen.