Wie is de zondebok?

Heb jij je weleens de zondebok gevoeld? Dat je ineens dat gevoel had dat iedereen naar je keek en jou als de oorzaak zag van alles wat fout ging? Ik hoop het niet.
Maar soms gebeurt dat echt. In de geschiedenis zijn er heel wat mensen en zelfs bevolkingsgroepen aangewezen als zondebok. Een positie waarin je maar beter niet terecht kunt komen.

Goedmaken
De oorsprong van de term ‘zondebok’ vinden we in Leviticus, waarin een bok tot zondebok gemaakt wordt.
Leviticus staat vol met voorschriften voor priesters uit de stam Levi. Het is best ingewikkeld om je er als hedendaagse lezer een voorstelling bij te maken – daarom ben ik blij dat ik dit in gewone taal kan lezen.
Het eerste deel van Leviticus gaat over offeren. De priesters brengen offers op verzoek van mensen uit het volk. Dan kan zijn omdat iemand dankbaar is of omdat iemand het goed wil maken met God. Het offer van verzoening voor de fouten van het hele volk Israël, kan alleen door de hogepriester worden voltrokken. Hogepriester Aäron moet daarvoor twee bokken nemen, lezen we in hoofdstuk 16.

Van bok naar zondebok
Eén van de twee bokken dient als offer voor de Ene, de God van Israël, die het volk bevrijd heeft. De andere bok zal een offer zijn voor de god Azazel, die in de woestijn woont. Merkwaardig dat hier een andere god genoemd wordt, in een boek dat vooral wil vertellen dat er maar één God is!
Als eerste moet Aäron de bok offeren die ervoor zorgt dat het weer goed is tussen God en het volk. Daarna legt hij zijn beide handen op de kop van de andere bok en hardop spreekt hij uit wat er fout is gegaan tussen het volk en de Eeuwige. Daarmee legt hij alle fouten, alle ‘zonden’, op de kop van de bok. Zo wordt de bok de zondebok. Deze bok wordt de woestijn in gestuurd, naar een plek waar niemand woont.

Ruimte tussen God en mensen
Het offer van deze twee bokken vormt de kern van de verzoening tussen het volk Israël en de God die hen uit de slavernij geleid heeft. Met dit gebaar wordt iedere keer weer ruimte gemaakt om de weg met de Eeuwige te gaan, zonder de loden last te blijven dragen van wat er fout is gegaan. Die last blijven dragen is ondoenlijk voor iedereen.
In de christelijke traditie wijzen wij naar Jezus als zondebok. Net als die bok in de woestijn is hij onschuldig, maar draagt hij de last van de zonde, de fouten van mensen. Zo komt er weer ruimte tussen God en mensen. Oefenruimte om te leven als kind van God.

Janneke Nijboer is missionair predikant voor de pioniersplek Windkracht3pt0 in Noordwijk en de internetkerk MijnKerk.nl. Deze blog verscheen eerder op de website van MijnKerk.