Het woeste water

‘De trotse kroon van Efraïms dronkaards’, ‘de vleugels van de dageraad’, ‘de watermassa die ons tot de lippen stijgt’ – de Bijbel bevat prachtige beeldspraak, maar het is niet altijd wat het lijkt.

Het vertalen van beeldspraak is een belangrijk onderwerp in de masterclass voor predikanten die het Nederlands Bijbelgenootschap de afgelopen tijd heeft gegeven. Wat doet de Bijbel in Gewone Taal (BGT) om die beeldspraak duidelijk over te brengen? Een voorbeeld uit de masterclass bespreek ik hier, op een manier die het, hoop ik, voor iedereen helder maakt.

U ziet hiernaast de tekst van Psalm 124 in de Bijbel in Gewone Taal. Een psalm over Gods redding, die eindigt met een prachtige geloofsbelijdenis. Ik wil het hebben over vers 4-5:

Anders hadden de vijanden ons overwonnen
en ons weggehaald uit Israël.
Anders hadden ze ons verslagen
en bestonden we niet meer.

Sommige lezers fronsen hun wenkbrauwen bij deze woorden. Waar is de watervloed gebleven die dreigend aan komt stormen? Kijk maar hoe het er staat in De Nieuwe Bijbelvertaling:

 

Dan had het water ons meegesleurd,
de stroom ons overspoeld,
wij zouden zijn overspoeld
door het ziedende water.

Dit had toch gewoon in makkelijke woorden gezegd kunnen worden? Dachten de vertalers van de BGT soms dat lezers niet weten wat een overstroming is en hoe bedreigend zoiets kan zijn? Een tsunami – dat beeld kent toch iedereen? Ja, dat klopt. Maar de BGT doet hier méér dan kiezen voor gewone woorden. Want het probleem dat moest worden opgelost, zat dieper.

Waar staat dat beeld van het water voor? Wat wil deze psalm ermee zeggen? Het gaat niet letterlijk om een overstroming. Dat kun je eigenlijk al afleiden uit de context (vers 2-3). Kenners van de bijbelse tradities weten het: dat dreigende water staat voor een vijandelijke invasie. Een leger van vijanden dat het land komt binnenvallen. Dat zie je in allerlei bijbelteksten terug. Een paar voorbeelden, geciteerd uit De Nieuwe Bijbelvertaling:

Hij bood hulp van omhoog, greep mij vast
en trok mij op uit de woeste wateren,
ontrukte mij aan mijn machtige vijand,
aan mijn haters, die sterker waren dan ik. (Psalm 18:17-18)

Reik mij uw hand van omhoog,
bevrijd mij, ontruk mij aan de woeste wateren,
aan de greep van vreemdelingen. (Psalm 144:7)

[D]e Heer [zal] de koning van Assyrië en zijn geweldige legermacht over hen uitstorten als de grote watermassa’s van de Eufraat: ze zullen buiten hun oevers treden en over alles heen stromen. Ze zullen Juda binnendringen en het overspoelen, zodat het water ieder tot de lippen stijgt. (Jesaja 8:7-8)

We hebben hier te maken met een standaard bijbels beeld, een stereotype. De watermassa staat voor het leger van de vijanden. Voor de lezers toen was dit een bekende metafoor, een directe associatie. Het hoorde bij hun culturele bagage. Voor de lezer van nu is dat totaal anders. Veel lezers vandaag weten niet waar dit beeld voor staat. Het misverstand van een letterlijke lezing (overstroming, verdrinkingsgevaar) ligt op de loer. De BGT helpt de lezer door de stap te zetten van ‘verwoestend water’ naar ‘vijandelijke invasie’. Daarbij wordt ‘overspoelen’ weergegeven als ‘overwinnen’ en ‘meesleuren’ als ‘weghalen’. De levensbedreigende situatie komt tot uitdrukking in de woorden: ‘en bestonden we niet meer’. Zo maakt de BGT duidelijk wat de beelden willen overbrengen: de vijandelijke overmacht had een eind kunnen maken aan het voortbestaan van Israël. Als de vijand zijn zin had gekregen, had het volk Israël niet meer bestaan.

Dat is de strekking van vers 4-5. Lastig om dat uit die beelden van het water te halen? Ja, natuurlijk. Lezers van nu hebben niet de culturele bagage van de lezer van toen. Wij staan op afstand van de tekst, we zijn buitenstaanders. De BGT biedt je een nieuwe toegang tot de bijbelse teksten door te kiezen voor duidelijkheid. Deze vertaling helpt je om te vatten wat de tekst wil overbrengen. Zo kun je van buitenstaander verstaander worden.

Matthijs de Jong is bijbelwetenschapper bij het Nederlands Bijbelgenootschap en een van de vertalers van de Bijbel in Gewone Taal

Benieuwd naar de ervaringen van predikanten die hebben meegedaan aan de masterclass? Lees de reacties hier