Er valt geen mus zomaar dood op de grond

Je hebt bijbelteksten die vragen oproepen, hoe je ze ook vertaalt. Matteüs 10:29 is zo’n tekst. Over de weergave van deze tekst in de Nieuwe Bijbelvertaling zijn misschien wel honderd brieven gekomen. En over de weergave in de Bijbel in Gewone Taal beginnen ze ook al binnen te druppelen.

Erg ingewikkeld is de brontekst niet. Het begint met een vraag die uitgaat van een bevestigend antwoord: ‘Worden twee mussen niet verkocht voor een as?’ Een as komt overeen met 1/16 denarie, het is een klein bedrag. Wat dit zinnetje wil overbrengen is dit: ‘Mussen kosten bijna niets, nietwaar?’ Dan volgt de tweede zin, de zin waar het om gaat: ‘Maar niet één van hen valt ter aarde buiten jullie Vader om’. Vlotter gezegd: Toch valt geen enkele mus dood neer zonder dat jullie Vader het wil.

Die laatste woorden zijn het pijnpunt. In het Grieks staat er aneu tou patros humôn. De Statenvertaling en de NBG 1951 vertalen ‘zonder uw Vader’. Dat is eigenlijk incorrect Nederlands. Correct is ‘buiten jullie Vader om’. Die woorden lees je in de Groot Nieuws Bijbel, de Willibrordvertaling (1995) en de Herziene Statenvertaling.

Toch is dat niet de enige mogelijkheid. Je kunt het ook met ‘zonder’ formuleren, maar dan moet je, in het Nederlands, een persoonsvorm expliciteren: ‘zonder dat jullie Vader het wil’. Zo doet de NBV het. Dat heeft als voordeel dat de tekst iets grijpbaarder wordt, want ‘buiten God om’ is natuurlijk vrij onduidelijk. Maar het heeft als nadeel dat veel lezers er over struikelen. Zo geredeneerd, zeggen veel lezers, is de gedachte dat alle ellende en verschrikking in de wereld Gods wil is, en dat kán niet. En dus zou het moeten worden: ‘zonder dat God het weet’.

Is dat zo? Er zijn verschillende studies geschreven over deze Griekse frase (zie onder), en de uitkomst is helder. Het gaat hierbij om meer dan ergens weet van hebben. Het gaat om betrokkenheid. Een goede weergave is daarom ‘zonder dat God het wil’.

Misschien heb je daar moeite mee als bijbellezer. Dat kan. Maar de basis van het vertaalwerk is en blijft gedegen taalkundig onderzoek, en niet wat we zelf graag in de tekst willen lezen. Met de NBV is vanuit taalkundig oogpunt dus niets mis. Dit is wat de Griekse woorden zeggen.

Natuurlijk mag een vertaling rekening houden met gevoeligheden van lezers. Om die reden zou je de voorkeur kunnen geven aan de voorzichtige weergave met ‘buiten jullie Vader om’. Dan kan iedereen het op zijn eigen manier invullen. Al loop je dan een grote kans dat lezers het invullen op een manier die niet klopt met de bedoeling van het Grieks.

Voor de Bijbel in Gewone Taal is gezocht naar een oplossing die recht doet aan de brontekst en die tegelijk duidelijkheid biedt. Zoals vaak gaat het streven naar duidelijkheid samen met een directe formulering. Wat is hier het punt? Er valt geen mus zomaar dood op de grond, zo ver reikt Gods macht. Op die manier is dit vers vertaald in de Bijbel in Gewone Taal: “Mussen kosten bijna niets, je hebt er al twee voor een paar cent. Toch valt er dankzij de macht van God, jullie Vader, geen mus zomaar dood op de grond.”

En dus geldt nog sterker dat ook gelovigen – die immers veel meer waard zijn dan mussen – er niet zomaar aan kunnen gaan; Gods macht is onbegrensd. Betekent dat dat er geen ellende kan plaatsvinden? Nee, dat betekent het niet. Het betekent dat je in die ellende, in Gods hand bent.

Als je de hele perikoop van Matteüs 10:26-33 leest, zie je waar het om draait. Drie keer wordt gezegd: wees niet bang. Daar ligt de nadruk op. Je hoeft niet bang te zijn, Gods macht is onbegrensd. Bij hem is je ziel in veiligheid. Op aarde kunnen de meest verschrikkelijke dingen gebeuren, maar nooit zomaar. We zijn in leven en in sterven in Gods hand.

Nog steeds is de consequentie, dat áls er iets ergs gebeurt, het – kennelijk – Gods wil was. Ja, maar dat is geen vertaalprobleem, dat is een theologisch vraagstuk. De discussie daarover kan gevoerd worden – en is al vele malen gevoerd – maar het is geen vertaaldiscussie.

Als vertalers nemen we geen theologische positie in. We willen de tekst recht doen en die in gewone taal en duidelijk weergeven. En we hebben geprobeerd om juist de bemoedigende toon te laten doorklinken in de tekst. Omdat dát de essentie van deze passage is.

Dr. Matthijs de Jong, nieuwtestamenticus bij het Nederlands Bijbelgenootschap en een van de vertalers van de Bijbel in Gewone Taal.

Literatuur over deze kwestie:

• Rieuwerd Buitenwerf, “De vertaling van aneu in Matteüs 10:29. ‘Als jullie Vader het niet wil …’,” in: Met Andere Woorden 24/2 (2005), 20-25.
• Pieter van der Horst, “‘Without God’: Some notes on a Greek Expression,” in: Myths, Martyrs, and Modernity (ed. J. Dijkstra, J. Kroesen, Y. Kuiper; Leiden 2010), 379-391.